25.2.2018
Της Μαρίνας Στεφανίδου*
Καθώς γράφεται το συγκεκριμένο κείμενο, τουρκικά πολεμικά πλοία βρίσκονται ακόμη στην κυπριακή ΑΟΖ. Μέχρι στιγμής, έχουν καταφέρει να ανατρέψουν τους σχεδιασμούς της ΕΝΙ για διερευνητική γεώτρηση στον στόχο Σουπιά της κυπριακής ΑΟΖ σε προγραμματισμένη ημερομηνία, προειδοποιώντας το πλοίο-γεωτρύπανο Saipem 12000 ότι στο σημείο που προτίθεται να φτάσει γίνεται άσκηση με πραγματικά πυρά.
Οι χαρακτηρισμοί ως προς τη συγκεκριμένη πράξη της Τουρκίας, που αναπαρήχθησαν στα ΜΜΕ περιλαμβάνοντας ανάμεσα σε άλλους και τον όρο «Πειρατεία», αναδεικνύουν την άγνοια ως προς τις βασικές αλλά πολύ περισσότερο ως προς τις αμφιλεγόμενες πτυχές του διεθνούς δικαίου της θάλασσας, οι οποίες ακόμη βρίσκονται υπό εξέλιξη.
Τα πράγματα περιπλέκονται ακόμη περισσότερο με τους in abstracto ισχυρισμούς της Κυπριακής Δημοκρατίας περί ευνοϊκού ως προς την υπόθεση της Κύπρου διεθνούς δικαίου. Ένας τέτοιος ισχυρισμός είναι τόσο ασαφής ώστε χάνει κάθε νομική έννοια.
Κατ’ αρχήν, για να μπορέσει ένα κράτος να κτίσει το οποιοδήποτε επιχείρημά του στη βάση ρυθμίσεων του διεθνούς δικαίου, πρέπει να ερευνήσει τις συγκεκριμένες ρυθμίσεις που αφορούν το πρόβλημα που προσπαθεί να επιλύσει, και δεύτερον να τις εξετάσει υπό το φως της εξελικτικής δυναμικής της συγκεκριμένης πτυχής του διεθνούς δικαίου.
Έχουν ήδη ακουστεί στα ΜΜΕ ισχυρισμοί περί της αρχής για την ελευθερία των θαλασσών (The High Seas Principle), μέρος της οποίας είναι και η αρχή της ελεύθερης ναυσιπλοΐας (Free Navigation), αλλά αυτοί οι ισχυρισμοί, υπό την έλλειψη στοιχείων, είναι πολύ αδύναμοι ως προς τη στοιχειοθέτηση μιας τέτοιας υπόθεσης.
Αυτό που στην ουσία έχει συμβεί στην κυπριακή ΑΟΖ, αναδεικνύει μια από τις πτυχές του διεθνούς δικαίου της θάλασσας για τις οποίες ο νόμος δεν έχει ακόμη μιλήσει και οι οποίες, όπως συμβαίνει συνήθως στην εξέλιξη του διεθνούς δικαίου, εμφανίζουν πεδία δυνητικής σύγκρουσης.
Συγκεκριμένα, το νομικό ερώτημα που τίθεται είναι κατά πόσον ένα κράτος, στη συγκεκριμένη περίπτωση το κυπριακό κράτος, νομιμοποιείται από το διεθνές δίκαιο ως προς την άσκηση ελέγχου στρατιωτικών ασκήσεων ξένου κράτους στην αποκλειστική οικονομική του ζώνη (ΑΟΖ). Η δέσμευση από την Τουρκία μέρους της κυπριακής ΑΟΖ για στρατιωτικές ασκήσεις ρίχνει φως σε μια αμφιλεγόμενη πτυχή του διεθνούς δικαίου της θάλασσας.
Κυρίαρχο κράτος και διεθνές δίκαιο
Σε αυτό το σημείο είναι θεμιτή η κατανόηση, σε βασικό έστω επίπεδο, συγκεκριμένων σημαντικών αρχών του σύγχρονου διεθνούς δικαίου της θάλασσας. Κατ’ αρχήν, αυτό αποτελείται από συνθήκες όπως η UNCLOS 1982 και από νομικές υποχρεώσεις και δικαιώματα που απορρέουν από το διεθνές εθιμικό δίκαιο.
Υπάρχουν κριτήρια σύμφωνα με τα οποία εθιμικές πρακτικές κωδικοποιούνται σε νομικές υποχρεώσεις, ενώ το Άρθρο 38(1) του νομικού κώδικα (Statute) του Διεθνούς Δικαστηρίου (ICJ) θέτει το ζήτημα στη δικαιοδοσία του Διεθνούς Δικαστηρίου.
Η αρχής της εθελοντικής αποδοχής, που αποτελεί έκφραση κρατικής κυριαρχίας, εμφανίζει το διεθνές δίκαιο συγκριτικά αδύναμο απέναντι στην έννοια του σύγχρονου κράτους, η οποία στηρίζεται στην κρατική κυριαρχία και στην ισοτιμία των κρατών μεταξύ τους. Εξαιτίας των ανισοτήτων που εμφανίζονται στη βάση της διαφορετικής ισχύος που έχει το κάθε κράτος, η έννοια της ισοτιμίας των κρατών είναι επίσης μια αμφιλεγόμενη πτυχή του διεθνούς δικαίου.
Σημαντικό για τον αναγνώστη επίσης είναι να γνωρίζει ότι η ελεύθερη βούληση, ως άλλη μορφή συγκατάθεσης σε συνθήκες και νομικές ρυθμίσεις του διεθνούς δικαίου, επιβεβαιώθηκε και από το Διεθνές Δικαστήριο, συγκεκριμένα στην υπόθεση Lotus. Ένα δεύτερο σημαντικό στοιχείο στην απόφαση της Lotus, η οποία αφορούσε σε διένεξη ανάμεσα στην Τουρκία και τη Γαλλία από σύγκρουση πλοίων με σημαίες των δύο κρατών, είναι η απόφαση ότι ένα κράτος νομιμοποιείται σε συγκεκριμένη περίσταση να ασκήσει δικαιοδοσία (jurisdiction), εκτός και αν υπάρχει νόμος που το απαγορεύει.
Στρατιωτική δραστηριότητα και ΑΟΖ
Λαμβάνοντας υπόψη το δικαίωμα άσκησης δικαιοδοσίας, όπως εκφράζεται στη Lotus, σε συνδυασμό με τη θεμελιώδη αρχή του διεθνούς δικαίου της θάλασσας η οποία διαχωρίζει το δικαίωμα εκμετάλλευσης των θαλάσσιων πόρων από το δικαίωμα της κυριαρχίας στην ΑΟΖ ενός κράτους, το ερώτημα τίθεται εκ νέου στο πλαίσιο της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης (ΑΟΖ) της UNCLOS του 1982: Νομιμοποιείται στρατιωτική δραστηριότητα ενός κράτους στην ΑΟΖ ενός άλλου κράτους εν καιρώ ειρήνης; Ανάλογα με τον τρόπο ερμηνείας, η UNCLOS είτε απαντά με τη σιωπή της, είτε δίνει μια αμφίσημη απάντηση.
Κάποιος θα μπορούσε να αντιταχθεί στο ερώτημα παραθέτοντας ως επιχείρημα ότι οι στρατιωτικές ασκήσεις εκφεύγουν του όρου στρατιωτική δραστηριότητα. Η απάντηση, όπως σε όλα τα θέματα δίκαιου, άπτεται της ερμηνείας και της κατασκευής νομικού επιχειρήματος, εντούτοις το γεγονός ότι η Τουρκία συνδυάζει τις στρατιωτικές της ασκήσεις με προειδοποιήσεις προς τις πετρελαϊκές εταιρείες με τις οποίες συνεργάζεται η Κύπρος να μην προβούν σε γεωτρήσεις, αποκαλύπτει ομοιότητες με το νομικό πρόβλημα που υπάρχει στον πυρήνα του Impeccable Incident του 2009.
Συγκεκριμένα, τον Μάρτιο του 2009, στη θάλασσα της νότιας Κίνας, πέντε κινεζικά πλοία διέταξαν ένα αμερικανικό ερευνητικό πλοίο, το Impeccable, να φύγει από την περιοχή. Το πλοίο βρισκόταν 75 ναυτικά μίλια από τις ακτές της Κίνας. Το Impeccable έφυγε για να γυρίσει την επομένη με τη συνοδεία ενός πολεμικού πλοίου των ΗΠΑ, κλιμακώνοντας την ένταση ανάμεσα στις δύο χώρες, οι οποίες κατηγόρησαν η μια την άλλη για παραβίαση του διεθνούς δικαίου.
Υπάρχουν ομοιότητες ανάμεσα στο Impeccable και στον επί της ουσίας εξαναγκασμό του Saipem 12000 σε ακινητοποίηση εντός της κυπριακής ΑΟΖ, ενώ το ερώτημα και στις δύο περιπτώσεις είναι το ίδιο: Τι επιτρέπεται και τι απαγορεύεται από την UNCLOS όσον αφορά στρατιωτικές δραστηριότητες στην ΑΟΖ ενός κράτους;
Το άρθρο 56 της UNCLOS ενθυλακώνει το καθεστώς της ΑΟΖ, η οποία οριοθετείται από το τέλος των κυρίαρχων υδάτων προς τη θάλασσα και δεν δικαιούται να ξεπεράσει τα 200 ναυτικά μίλια. Σύμφωνα με το άρθρο 56 της UNCLOS, το παράκτιο κράτος έχει το κυριαρχικό δικαίωμα της οικονομικής εκμετάλλευσης και διερεύνησης όλων των πόρων μέσα στην ΑΟΖ, συμπεριλαμβανομένης, για παράδειγμα, της παραγωγής ενέργειας. Πρέπει να σημειωθεί ότι το κυριαρχικό δικαίωμα δεν σημαίνει ότι μια χώρα έχει κυριαρχία πάνω στην ΑΟΖ της.
Είναι επίσης σημαντικό να σημειωθεί ότι η γενική νομική έννοια της ΑΟΖ και του κυριαρχικού δικαιώματος του παράκτιου κράτους στην οικονομική δραστηριότητα και τους πόρους έχουν κωδικοποιηθεί από το διεθνές εθιμικό δίκαιο. Αυτό δεν σημαίνει ότι το νομικό καθεστώς της ΑΟΖ δεν θα εξελιχθεί περαιτέρω.
Αντίθετα από τον τρόπο που η κυπριακή ηγεσία φαίνεται να αντιλαμβάνεται το διεθνές δίκαιο -έως αυτό να ήταν ένα στατικό σύμπαν νευτωνικής κομψότητας στο οποίο τα τεκταινόμενα έχουν προβλέψιμες συνέπειες, η συλλογική πράξη εκφράζεται ως αποτέλεσμα θεσμικής αλληλεπίδρασης και η συμπεριφορά του συστήματος διακυβέρνησης ερμηνεύεται στο πλαίσιο θεσμικών συμφωνιών-, η διεθνής κοινότητα είναι πολύ διαφορετικά δομημένη, ενώ το διεθνές δίκαιο δεν μπορεί να μελετηθεί χωρίς να ληφθεί υπόψη η εξελικτική του δυναμική.
Προκήρυξη Truman
Παράδειγμα αποτελεί η Προκήρυξη Truman, σύμφωνα με την οποία η Αμερική το 1945 μονομερώς επέκτεινε τα κυριαρχικά της δικαιώματα στα 200 ναυτικά μίλια από τις ακτές της. Παρόλο που οι μονομερείς πράξεις θεωρούνται ύβρεις στο πλαίσιο του διεθνούς δικαίου, εντούτοις οι τεχνολογικές επιτεύξεις, που το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα υπόσχονταν άμεσα αποτελέσματα για τις χώρες που είχαν πρόσβαση σε πόρους του υποθαλάσσιου εδάφους, οδήγησαν και άλλες χώρες στο να επεκτείνουν τα κυριαρχικά τους ύδατα, οδηγώντας σταδιακά στη Διεθνή Σύμβαση για την Υφαλοκρηπίδα του 1958 και αργότερα στην UNCLOS ΙΙΙ.
Σε ένα βαθύτερο επίπεδο, η Προκήρυξη Truman, μια κυριαρχική πράξη-σταθμός στην ιστορία του δικαίου της θάλασσας, ήρθε ως ανταπόκριση στις νέες ανάγκες ενός κόσμου που άλλαζε και που εν τέλει βρήκε την έκφρασή του στο εφεύρημα της αποκλειστικής οικονομικής ζώνης της UNCLOS ΙΙΙ.
Μια ανάλυση της UNCLOS 1982 αποκαλύπτει ότι στον πυρήνα της διεθνούς σύμβασης της θάλασσας υπάρχει σύμφυτη η ανάγκη εξέλιξης του νόμου ώστε να συμβαδίζει με τις επιταγές ενός νέου κόσμου, με την ανάγκη για έλεγχο των εθνικών διεκδικήσεων.
Ερμηνεία και αμφισημία
Η πτυχή της UNCLOS, που φαίνεται ότι θα αποτελέσει το επόμενο πεδίο σύγκρουσης κυρίαρχων κρατών μεταξύ τους και θα επιφέρει σταδιακά τη δημιουργία νέων δικαιωμάτων και υποχρεώσεων ώστε η σύμβαση της θάλασσας να μπορέσει να ελέγξει τις κρατικές κυριαρχικές τάσεις, φαίνεται ότι θα αφορά τη στρατιωτική δραστηριότητα στην ΑΟΖ ξένης χώρας.
Ήδη, κάποια κράτη, όπως οι ΗΠΑ, θεωρούν ότι στη βάση του Άρθρου 58(1) της UNCLOS και στη βάση της αρχής της ελεύθερης ναυσιπλοΐας έχουν το δικαίωμα της μονομερούς και χωρίς άδεια διεξαγωγής συγκεκριμένης στρατιωτικής δραστηριότητας. Από την άλλη, παράκτιες χώρες αντιδρούν στη βάση της εθνικής τους ασφάλειας και του κυριαρχικού δικαιώματος επί των πόρων της ΑΟΖ τους.
Οι διαφορετικές απόψεις εδράζονται σε διαφορετικές ερμηνείες του Άρθρου 58(1) της UNCLOS, που επιτρέπει «τις ελευθερίες ναυσιπλοΐας και υπερπτήσεις καθώς και τα δικαιώματα τοποθέτησης υποβρύχιων καλωδίων και αγωγών που αναφέρονται στο άρθρο 87, ως επίσης και το δικαίωμα χρήσης των θαλασσών γι’ άλλους διεθνώς νόμιμους σκοπούς που συνδέονται με την ενάσκηση αυτών των δικαιωμάτων και που εναρμονίζονται με τις άλλες διατάξεις της παρούσας σύμβασης, ειδικότερα στο πλαίσιο της εκμετάλλευσης των πλοίων, των αεροσκαφών και των υποβρύχιων καλωδίων και αγωγών».
Η αμφισημία της UNCLOS στο συγκεκριμένο θέμα δημιουργεί την ανάγκη εξέλιξης του καθεστώτος της ΑΟΖ. Δεν μπορεί κανείς να πει με βεβαιότητα ότι τα παράκτια κράτη θα αναγκαστούν να επιτρέψουν τη στρατιωτική δραστηριότητα, μπορεί όμως να προβλέψει ότι, καθώς η κρατική πρακτική εξελίσσεται, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα για συγκρούσεις ανάμεσα σε κράτη των οποίων η δύναμη επιτρέπει τη φυσική σύγκρουση.
Ανακαλύπτοντας ότι η Τουρκία, χρησιμοποιώντας τη στρατιωτική της δύναμη, μπορεί να δημιουργήσει τετελεσμένα στην κυπριακή ΑΟΖ, η Κύπρος έστω και την υστάτη θα πρέπει να επιδιώξει συμμαχίες στην περιοχή συμβιβάζοντας στον βαθμό που χρειάζεται τα οικονομικά της συμφέροντα, με αντάλλαγμα να της δοθεί στρατιωτική προστασία απέναντι στην Τουρκία. Εάν δεν το κάνει, επιδιώκοντας να λύσει το πρόβλημα στην αρχή του δικαίου της θάλασσας ή ενεργοποιώντας το δικαίωμα βέτο στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και μάλιστα για θέματα σημαντικά για την ίδια την Ένωση, αυτό που κινδυνεύει να χαθεί είναι πολύ μεγαλύτερο από το φυσικό αέριο – είναι το κυπριακό κράτος όπως το γνωρίζουμε και το ζούμε.
* Δημοσιογράφου, νομικού
Πηγή: http://politis.com.cy/article/nomiki-analisi-stratiotiki-drastiriotita-ke-aoz